المباحثات (کتاب)«المباحثات»، یکی از کتاب‌های کم حجمی است که انتساب آن به ابن سینا مشهور می‌باشد. این کتاب که به زبان عربی است، مجموعه جواب‌های شیخ و سخنان ماخوذ از وی است که توسط شاگرد او؛ یعنی بهمنیار جمع آوری شده است. ۱ - ساختار کتابکتاب، با عبارت رب یسر شروع شده و دارای شش مباحثه و یک ملحق است. از جهت نداشتن ترتیب و باب بندی شبیه کتاب تعلیقات شیخ است. این کتاب، در واقع مجموعه پرسش‌ها و پاسخ‌ها و نامه هایی است که قسمت اعظم آنها بین ابن سینا و برخی از شاگردانش رد و بدل شده است. ۲ - ویژگی کتاب۱. چون این کتاب، محاورات شیخ با شاگردانش می باشد، از این رو آدابی که مؤلفین رعایت می کنند، در آن رعایت نشده و روحیات واقعی ابن سینا (اعتماد زیاد وی به خود و آراء خویش، شدت غضب و پرخاش گری نسبت به معترضین و...) نیز در آن بروز پیدا کرده و این مطلب، خیلی مهم است، زیرا شناخت شخصیت واقعی ابن سینا برای خیلی از شخصیت‌ها، دارای اهمیت وافری می باشد. ۲. چون شیخ در صدد جواب گویی به مشکل شاگردان بوده، از این رو توجه به اقوال دیگر نداشته، بدین جهت به راحتی می توان اقوال شیخ را در این کتاب به دست آورد. این، تنها کتابی است که شیخ الرئیس در آن به صراحت، اقرار به عجز و ناتوانی خود از درک پاره ای از مسائل نموده است. ۳ - گزارش محتوا۳.۱ - مباحثه اولبرخی از مطالب مطرح شده در این مباحثه عبارتند از: صور و اعراض از آن جهت که واحد و بسیط‌اند در اجسام حلول نمی کنند؛معقولات از آن جهت که واحد و بسیط‌اند، تعقل می شوند؛ اختلاف وجود در موجودات مختلف، از قبیل اختلاف نوعی نیست، بلکه اختلاف به واسطه تاکد و ضعف درجه وجودی است، آری موجودات به حساب ماهیاتشان اختلاف نوعی دارند؛ مثلا اختلاف نوعی انسان با اسب در ماهیتشان است نه در وجودشان؛ امتزاج اخلاط حیوانات و نباتات امری اتفاقی یا معلول عوامل خارجی نیست، بلکه امری ذاتی و طبیعی است که ریشه در منی دارد و... [۱]
المباحثات، ابن سينا، ص۳۸.
۳.۲ - مباحثه دومپاره ای از مطالب مطرح شده در این مباحثه، عبارتند از: شئ ثابت در حیوانات؛ شی ء ثابت در نباتات؛ نامتناهی بودن آن شی ء، در نباتات؛ لزوم وجود امری ثابت در هر تغیری و.... [۲]
المباحثات، ابن سينا، ص۴۹.
۳.۳ - مباحثه سوماین مباحثه، در مورد مسائلی است که توسط شیخ ابو القاسم کرمانی مطرح گردیده است. برخی از مطالب مطرح شده در این مباحثه عبارتند از: سخن در باره برهانی که به اثبات وجود نفس می پردازد؛ تاثیر و تاثر و چگونگی آن؛ غیریت یا عدم غیریت بین نفس و مزاج؛ حقیقت احساس لذت و درد؛ علم به ذات خویش و بیان اینکه این علم از طریق حس یا به وسیله استدلال از راه افعال حاصل نمی شود؛ بحث در مورد حدس و اینکه چنین نیست که حد وسط تنها از طریق فکر برای انسان حاصل شود؛ مسئله زمان و نامتناهی بودن خط مستقیم و رابطه اش با دایره و قطر آن و... [۳]
المباحثات، ابن سينا، ص۵۵.
۳.۴ - مباحثه چهارماین مباحثه جواب هایی است که اغلب آنها به نظریات ا بو الفرج بن طیب می باشد و ناظر به مباحثات منطقی در باب کلیات خمس، قضایای منطقی و مقولات عشر و... است. سپس نگاهی گذرا به معنی عقل بالقوه شده و از هر چیز مجرد از ماده، به عقل تعبیر شده است که براهینی نیز برای این معنا به کار گرفته شده است. اما اینکه چه چیزی عقل را از قوه به فعل می رساند؟ موضوع دیگر بحث بو علی در این باب است. چگونگی تصور معقولات، تفاوت نفس ناطقه و عقل، تعریف نفس ناطقه به جوهر قابل معقولات و متصرف درمملکت بدن و عقل هیولانی، از مباحثی است که شیخ الرئیس در ادامه بدانها پرداخته است. وی در مورد خیال نیز به دو صوت بحث کرده است: اول، کیفیت اطلاع نفس از صور خیالیه. دوم، آلیت خیال برای نفس. چگونگی عدم لزوم بطلان صورت مادی و نفوس متعلق به ماده با بطلان ماده، سؤال مطرح شده دیگری است که بو علی در جواب، اشاره ای به مباحثش راجع به این موضوع در کتاب اشارات و شفا نموده است. کیفیت تعلق وجود و وحدت و اضافه و سایر لوازم به مواد، دلیل اینکه تعقل، عبارت است از استحضار صورت معقول در عقل، مطالب دیگری است که در ادامه مطرح شده است. سؤال دیگر این است که آیا اینکه شئ ثابت واحدی به لحاظ عددی و شخصی برای اشخاص انواع وجود دارد، دارای برهان هست یا نه؟ که بو علی وجود چنین چیزی را در غیر حیوان سخت می‌داند و می‌گوید: احتمالا این حرف فلاسفه که می‌گویند فقط در انسان‌ها موجود است، دارای دلایلی باشد که با تفکر بتوان به آن دست یافت. [۴]
المباحثات، ابن سينا، ص۸۰.
۳.۵ - مباحثه پنجماین مباحثه با سؤالی از صدور افعال مختلف از بسائط شروع می شود که پاسخ کوتاهی از سوی شیخ الرئیس بدان داده شده است. دومین سؤال، از کفایت نفس در جمیع افعال خود است که بو علی بطلان آن را ثابت می کند. سپس مطلبی بدین مضمون طرح می شود که مزاج واسطه ای است برای نفس که کارهای خود را توسط آن انجام دهد که باز بو علی آن را رد می نماید و مزاج را کیفیت واحده‌ای با حد و مرز معین می داند. شیخ ابو القاسم اعتراضی به کلام شیخ الرئیس در کتاب شفا دارد که گفته: محال است که اعراض و صور قائم به مواد، وجود ذات را که قائم به نفس است، افاده کند و بو علی به اعتراض وی جواب می دهد. مطالب مهم دیگری نیز در این مباحثه مطرح شده است که ما به برخی از آنها اشاره می کنیم تا کلیات این مباحثه نیز معلوم گردد: امکان یا عدم امکان دو صورت داشتن هیولای واحد؛ مفاد قاعده الواحد؛ لزوم تعطیلی قوه عقلیه در حالت خواب؛ اثبات محرک برای متحرک؛ کیفیت تاثیر بدن در نفس؛ برهان عدم جسمانیت عقل؛ جسمانیت قوای حیوانیه؛ چگونگی تعقل انسان نفس خودش را؛ اقامه دلیل، بر اینکه هر چیزی که غیر خودش راتعقل می کند، واجب است ذات خود را هم تعقل نماید؛ برهان وجود معقولات در عقول فعاله و... [۵]
المباحثات، ابن سينا، ص۱۰۱.
۳.۶ - مباحثه ششماین مباحثه، در شش فصل طراحی شده که بخشی از آنها به قلم خود بو علی و بعضی به دست شاگردش بهمنیار نوشته شده اند. فصل اول به قلم بهمنیار و حاوی شنیده های وی از بو علی و مشتمل بر مطالبی است در باره عقل و ادراک و شعور و نفس که کلیات آنها در مباحثه پنجم گذشت. بعد بهمنیار، سؤال‌هایی را که از بو علی شده و وی به آنها پاسخ داده است، جمع آوری کرده؛ برخی از مطالب مطرح شده در این سؤال و جواب‌ها عبارتند از: نفس انسانی؛ قوای نفس؛ بخش‌های گوناگون فلسفه و اشتمال آن بر حکمت عملی و نظری؛ عقل حیوانی؛ علم الهی در نزد معتزله و فلاسفه؛ تقسیمات وجود و تبیین هر یک از واجب الوجود و ممکن الوجود؛ صفات ممکن الوجود و... در ادامه خود شیخ الرئیس مطالبی را در قالب سؤال و جواب مطرح نموده است که برخی از آنها عبارتند از: عقل و ماهیت آن؛ چگونگی بودن امکان از لوازم ماهیت؛ چگونگی سود رسیدن از استغفار به حال مردگان؛ تعقلات نفوس کامله بعد از مردن و... در بخش آخر کتاب که ملحق نام گرفته است، به چند موضوع مهم فلسفی اشاره شده است، مانند جسمانی نبودن قوای عقلیه،غایت داشتن جمیع حرکات، خروج هیولی در تمام لحظات از صورت به فعل و... [۶]
المباحثات، ابن سينا، ص۱۴۵.
۴ - وضعیت کتابفهرست هایی در آخر کتاب ذکر شده که عبارت است از: فهرست ابجدی موضوعات و اصطلاحات، فهرست اعلام و امکنه، فهرست کتب و رسائل و فهرست مراجع. در آغاز کتاب نیز فهرست کلی موضوعات آمده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |